Een moeilijk onderwerp: Kinderen en de dood! Je zou je kind graag overal voor beschermen: pijn, verdriet, rouw. Net als geboren worden, hoort ook de dood bij het leven. Alle kinderen zullen ooit hiermee te maken krijgen. We kunnen dus maar beter weten hoe wij en onze kinderen hier mee om kunnen gaan.

Als kleuterjuf maak ik wel eens mee, dat een kleuter vertelt dat bijvoorbeeld opa of oma dood gegaan is. Een tijdje terug, was de opa van een meisje bij me uit de groep overleden. Ze ging een paar keer per dag voor het raam staan. Ze keek dan naar de lucht. Als ik bij haar kwam staan vertelde ze, dat ze aan opa dacht. Ze werd er verdrietig van, maar ze vond het toch ook fijn om aan opa te denken. Ze vertelde soms iets wat ze samen met opa deed: de paarden voeren, met de hond wandelen, een ijsje kopen…. Soms stond ze even alleen voor het raam en ging ze na 5 minuutjes weer aan het werk of spelen met haar vrienden. Zo verwerkte ze, op een hele rustige en natuurlijke manier, het verlies van haar opa.

Ook maak ik wel eens mee dat een kind in de kring vertelt dat hun hond dood is, al snel gaan dan veel vingers de lucht in. Vingers van kleuters, die allemaal willen vertellen wie er al dood zijn gegaan. Het is dan soms wel schokkend, dat opa in hetzelfde rijtje voorkomt als de hamster, de poes, het konijn en andere dieren. Jonge kinderen beleven de dood op een andere manier, maar dat wil niet zeggen dat het minder aangrijpend is.

Hoe vertel je een kind dat oma dood gaat?

Dit is geen makkelijk onderwerp, vooral ook omdat je waarschijnlijk zelf emotioneel bent. Dat wil niet zeggen dat je dit onderwerp voor je uit moet schuiven. Ook jonge kinderen moeten weten wat er aan de hand is, zodat de klap van het overlijden minder hard aan zal komen. Je kan je kind voorbereiden door duidelijk en eerlijk te zijn. Vertel in kindertaal dat ieder mens en dier een keertje dood zal gaan. Zeg dat opa, of oma erg ziek is en dat de dokter hem of haar niet meer beter zal kunnen maken. Vertel dat opa, of oma dan ook dood zal gaan. Laat je kind, als dat mogelijk is, vaak meegaan op bezoek bij opa of oma. Misschien vinden jullie dit in het begin lastig. Vaak zijn dit dierbare momenten, ook voor opa, of oma.

Kind meenemen naar begrafenis

Neem je je kind wel of niet mee naar een uitvaart? Er zijn verschillende redenen waarom je dit wel of niet zou moeten doen.

• Is de overledene belangrijk geweest voor je kind?
• Hoe oud is je kind, kan hij of zij een poosje stil zijn?
• Zijn er nog andere kinderen op deze uitvaart?
• Wat wil je kind zelf? Kinderen vanaf 3 jaar kunnen zelf aangeven of ze mee willen of niet.

Bedenk dat het belangrijk is om kinderen te betrekken bij dit verlies. Soms lijkt het het beste om je kind te beschermen en oppas te zoeken voor deze dag, maar ook kinderen moeten het overlijden op één of andere manier kunnen verwerken.

Kind laten kijken naar overledene

Voor kinderen wordt de dood tastbaarder als ze de overledene ook mogen zien. Zo ervaren kinderen wat de dood is. Dit is goed voor het verwerken, want hoe hard het ook klinkt, kinderen moeten weten dat de dood definitief is. Als een kind mee wilt, om afscheid van de overledene te  nemen, willen ze soms even aanraken, voelen en met de overledene praten. Op deze manier ervaart het kind dat dood ook echt dood is. Als een kind niet goed durft zou je hem mee kunnen nemen door hem een bosje bloemen op een tafeltje te laten zetten, of een zelfgemaakte tekening neer te laten leggen. Terwijl je kind nu wat te doen heeft zal hij waarschijnlijk toch een moment naar de overledene kijken en zo de dood ervaren.

Crematie aan kind uitleggen

Wij volwassenen vinden dit een heel moeilijk onderwerp. We denken vaak, dat het voor een kind makkelijker is te weten dat de persoon begraven wordt, dan gecremeerd. Wat heel belangrijk is, is dat een kind goed moet weten wat dood is. Leg dit goed en vaak uit.

Als je dood bent voel je niets meer, ruik je niets meer, hoor je niets meer, zie je niets meer en merk je niets meer. Slapen is dus beslist iets heel anders. Als je slaapt wordt je wakker van iemand die roept, of als je geknepen wordt. Als je dood bent merk je helemaal niets. Dit dood zijn is dus ook definitief. Leg dit vaak en duidelijk uit.

Nu dus het cremeren, hoe leg je dit uit in begrijpelijke kindertaal? Als je vertelt dat de persoon, die dood is, in de oven verbrand wordt, zal je kind aan de oven thuis kunnen denken. Leg dus uit dat dit een hele grote oven is, waar de hele kist met die persoon in gaat. Leg uit dat er een soort deurtje is, die dicht gaat en dat daarachter de oven is. Je ziet niets. Er is alleen rook en as. Dit kan je laten zien door buiten een papiertje te verbranden. ‘Kijk wat je overhoudt is wat rook en as’. Vertel ook wat jullie met de as van de overledene gaan doen. Vertel dat je kind dan ook mee mag naar het bijzetten of uitstrooien. Beantwoord alle vragen die je kind hierover heeft.

Begraven aan kind uitleggen

Vaak denken we als volwassenen, dat begraven makkelijker is om uit te leggen aan kinderen. Toch zullen kinderen hierbij ook een nare voorstelling kunnen maken. Wat als je onder de grond bent? Dan kan je toch geen adem meer halen en is het altijd koud? Ook hierbij is het erg belangrijk dat je vaak en duidelijk uitlegt wat de dood is. Zie het hoofdstuk hierboven: Cremeren aan kind uitleggen.

Kind mee naar uitstrooien

Het uitstrooien van de as of het bijzetten van de as bij een begraafplaats kan pas na 1 maand na de crematie. In deze periode hebben je kind en jij waarschijnlijk ook al iets verwerkt van het verlies. Daarom is het nu ook fijn om herinneringen op te halen, zonder dat je weer heel erg verdrietig wordt. Maak van dit moment een dierbaar moment met fijne herinneringen en leuke verhalen over de overledene. Sluit af met iets lekkers bij de koffie en het drinken van je kind. Zo wordt de dood voor je kind niet alleen maar verdriet.

Rouwverwerking kind

Ieder kind is anders. Kinderen verwerken de dood dan ook verschillend. Jonge kinderen lijken er soms makkelijk mee om te gaan. Ze lijken het net zo erg te vinden dat, als ze een dood vogeltje vinden, dan dat opa dood is. Oudere kinderen kunnen zich terugtrekken, of een periode hebben waarin ze snel boos worden. Kinderen mogen best het verdriet van hun ouders zien. Verdrietig zijn, omdat iemand dood is, mag natuurlijk en door jouw verdriet te laten zien, kan het zijn dat je kind ook zijn verdriet beter kan uiten. Waak er wel voor dat de rollen niet omgedraaid worden. Jij bent de ouder. Je kind moet zich niet verantwoordelijk gaan voelen voor jouw verdriet. 

Kinderen moeten dus betrokken worden bij de dood van de dierbare. Dit moet echter wel vrijwillig en mag niet gedwongen worden. Kinderen mogen rouwen op hun eigen manier.

Hoe kan je je kind helpen bij de rouwverwerking?

• Is het mogelijk dat je kind iets op de kist tekent voor de overledene?
• Zijn er meer kinderen bij de uitvaart? Dit maakt het voor je kind iets minder spannend.
• Kan je kind ook een taak krijgen tijdens de uitvaart, bijvoorbeeld een kaarsje aansteken, bloemetjes of een tekening op de kist leggen?
• Noem de kinderen tijdens het welkomstwoord, zodat ze weten dat ze heel welkom zijn.
• Laat je kind bellen blazen en vertel dat de bellen een stukje meevliegen met de overledene.

• Zet een foto van de overledene thuis op een speciaal plekje en laat je kind daar een kaarsje aansteken en een bloemetje bij zetten.
• Praat samen met je kind over de overledene.
• Laat je kind een plakboekje maken, met foto’s en verhaaltjes.
• Samen foto’s kijken, waar de overledene ook op staat.
• Laat weten dat jezelf ook verdriet hebt en dat andere mensen ook verdriet hebben om het overlijden van de dierbare. Zo voelt je kind zich gesteund door familie.

Op deze manier kan je kind leren omgaan met de dood. Zo zet hij zijn eerste stappen in het rouwproces en leert hij zijn emoties te verwerken. Hij zal moeten leren leven met het idee dat de overledenen niet meer lijfelijk aanwezig is en het leven zonder diegene verder gaat.

Jonge kinderen en de dood

Kinderen jonger dan 2 jaar

Hele jonge kinderen kunnen bijvoorbeeld oma wel ‘missen’, maar kunnen nog niet beseffen wat het is als iemand echt dood is.

Kinderen van 2 en 3 jaar en de dood

Peuters zullen ‘onbewust’ denken dat de overledene elk moment weer terug kan komen. Dit is voor een volwassene erg moeilijk uit te leggen. Natuurlijk moet je over bijvoorbeeld opa blijven praten. Vertel dat opa er niet meer is, maar dat hij nog steeds erg veel van je kind houdt. Op deze manier zal je kind zich minder in de steek gelaten kunnen voelen.

Lieve Oma Pluis is een boekje voor de allerkleinsten. Door dit boekje samen te ‘lezen’ zal je dreumes het verlies van oma en opa beter kunnen verwerken.

Kinderen tot 5 jaar en de dood

Kinderen tot een jaar of 5 hebben vaak veel steun bij het ‘weten’ waar de overledene nu is. Kan bijvoorbeeld opa je kind nog zien? Zou opa nog trots zijn op wat je kind alweer geleerd heeft? Veel kinderen vinden het fijn om te weten dat opa een sterretje is en ‘s nacht naar beneden kijkt. Of op een wolk zit en zo zijn kleinzoon of kleindochter nog kan zien.

Kinderen kunnen een terugval krijgen in de ontwikkeling en nu weer in de broek gaan plassen. Zie dit even aan en probeer er niet boos om te worden. Vaak gaat dit na enkele weken weer over. Zie mijn blog: Kind zindelijk maken. Ook kunnen kinderen behoorlijke driftbuien krijgen van onverwerkte emoties. Probeer ook nu niet boos te worden, maar geef wel de grens aan. Zie mijn blog: Peuterpubertijd. Ook al heb je zelf veel verdriet, je kinderen hebben aandacht en opvoeding nodig, vooral nu. 

Een prachtig boek om mooie herinneringen op te halen, zodat het verdriet over het overlijden verminderd kan worden.

Kinderen van 6, 7 en 8 jaar

Kinderen van 6, 7 en 8 jaar zullen bang kunnen worden van de dood. Ze beseffen dat de dood echt definitief is. Ze kunnen zich zorgen gaan maken, als iemand in hun directe omgeving ziek wordt. ‘Gaat deze persoon ook dood?’ Doordat ze veel fantasie hebben kunnen ze angstwekkende voorstellingen hebben van de dood.

Dit is een soort plak- en werkboekje. Hierin te plakken en te schrijven over de overledene zal voor je kind een opluchting zijn. Ook is het fijn om soms samen even in dit boekje te kijken en hierover te praten.

Kinderen vanaf 9 jaar en de dood

Kinderen vanaf een jaar of 9 kunnen wat zakelijker denken over de dood. Dit betekent niet dat ze geen problemen kunnen krijgen met de rouwverwerking. Waarschijnlijk kunnen ze fantasie en werkelijkheid beter scheiden. Ze weten wanneer hun voorstellingen over de dood reëel zijn of fantasie. Meer informatie over rouwverwerking vind jij bij ‘Achter de regenboog’.

‘Ik krijg tranen in mijn ogen als ik aan je denk’ is echt een boek om af en toe een stukje in te lezen en dan te merken dat je niet de enige bent die zich zo voelt als jij. Iedereen die beter wil begrijpen hoe het is als iemand van wie je houdt sterft, zal het fijn vinden om dit boek te lezen.

Hoe vertel je je kinderen dat je dood gaat?

Waarschijnlijk heeft je kind al een periode meegemaakt dat je ziek bent. Misschien hebben jullie al een tijd tussen hoop en vrees geleefd. Om je kind niet voor niets bang te maken heb je misschien zo min mogelijk besproken dat het ook helemaal verkeerd kan gaan. Nu hebben jullie het slechte bericht gekregen. Hoe vertel je dat aan je kinderen? Voordat je dit doet is het handig om al na te denken wat de reacties en de vragen van je kinderen kunnen zijn. Ook is het voor veel kinderen fijn om ze een taakje te geven, voor als je er niet meer bent. Maak dit niet te zwaar, maar het zal ze een gevoel van betrokkenheid geven als ze met bepaalde dingen kunnen helpen. Enkele vragen kunnen zijn:

• Wat gaat er met ons gebeuren als jij er niet meer bent?
• Blijven we hier wonen als jij er niet meer bent?
• Wie brengt ons naar school?
• Wat gebeurt er als papa ook dood gaat?
• Wie koopt onze kleren dan?

Kinderen zullen buiten dat ze je heel erg zullen missen en erg verdrietig zijn, juist ook hele praktische zaken willen weten.

Kind gaat dood

Een kind hoort niet eerder te overlijden dan de ouders. Hoe onnatuurlijk is dit. Maar helaas, het gebeurt… Het aller moeilijkste gesprek met je kind, is het gesprek dat een ouder aan zijn kind moet vertellen, als het kind dood zal gaan. Dit gesprek, met al het verdriet wat je als ouder hebt, is onmenselijk. Toch moet je het doen. Ouders moeten het kind laten weten dat ze altijd van haar of hem zullen blijven houden. Ze moeten laten weten dat ook als het kind overleden is, hij of zij een grote plek in hun hart zal blijven houden voor de rest van hun leven.

Ook moeten ze hun kind laten weten dat het kind nu dood mag gaan, want een kind wil kost wat het kost zijn ouders het verdriet besparen. Als een kind weet dat het genoeg is geweest en dat zijn of haar ouders altijd van hem of haar zullen blijven houden kan hij misschien rustig sterven. Doe het niet allemaal alleen, maar zoek hulp, want er zal vooral nadien te veel op je af komen. Kenniscentrum kinder palliatieve zorg.

Hoe leg je kinderen uit wat dood is?

De dood is vaak een taboe. Hoe moeten kinderen leren wat de dood is, als er niet of weinig over gesproken wordt. 

Ik weet nog, dat ik als kind niet begreep waarom iedereen ‘gecondoleerd’ zei, toen mijn oma overleden was. Ik vond ‘gecondoleerd’ erg veel op’ gefeliciteerd’ lijken en raakte daardoor in de war.

Zo wordt er vaak ‘vaag’ over de dood gesproken: Hij is heengegaan…Hij heeft ons verlaten… Zijn verhaal is uit… Hij is voor eeuwig ingeslapen…Voor kinderen is dit erg verwarrend.  Jonge kinderen kunnen hierdoor zo in de war raken dat ze zelf niet meer goed durven te gaan slapen, of op reis te gaan. Ze zijn bang dat ze niet meer wakker zullen worden, of niet meer terug zullen komen. Noem ook nu de dingen bij de naam. Zo weten kinderen waar ze aan toe zijn. Hoe moeilijk je het er zelf ook mee hebt. De persoon is dood. Dood is ook echt dood. De overledene voelt niets meer, hoort niets meer, ruikt niets meer, proeft niets meer, ziet niet meer. Kinderen zullen dit moeten begrijpen om het verlies te kunnen verwerken. Wij zullen ze hierbij moeten helpen.

“Wanneer wordt je dood’, is een boekje waarin je snel de informatie vindt, die je nodig hebt om kinderen die informatie te geven die ze nodig hebben om het verlies te kunnen verwerken.